پیام یدالهی؛ بابک ظهرابی؛ حمیدرضا جعفری؛ نعمت حسنی؛ علی‌اصغر مرتضوی؛ عادل قاسمی
چکیده
سابقه و هدف: یکی از چالش‌‌های بزرگ آب‌‌های زیرزمینی مصرف بیش از حد آن در بخش کشاورزی است. از این‌رو توجه به مدیریت منابع آب جهت جلوگیری از افت سطح آب زیرزمینی ضروری است. دشت چهاردولی در استان همدان، طی سال‌های اخیر به‌دلیل کمبود منابع آب‌‌های سطحی با افزایش برداشت از آب‌‌های زیرزمینی مواجه شده است. در این مطالعه با توجه به محدودیت ...
بیشتر
سابقه و هدف: یکی از چالش‌‌های بزرگ آب‌‌های زیرزمینی مصرف بیش از حد آن در بخش کشاورزی است. از این‌رو توجه به مدیریت منابع آب جهت جلوگیری از افت سطح آب زیرزمینی ضروری است. دشت چهاردولی در استان همدان، طی سال‌های اخیر به‌دلیل کمبود منابع آب‌‌های سطحی با افزایش برداشت از آب‌‌های زیرزمینی مواجه شده است. در این مطالعه با توجه به محدودیت منابع آب و استفاده بی‌رویه از آب زیرزمینی، ضرورت بررسی افت سطح ایستابی و مدیریت آن در آبخوان دشت چهاردولی اسدآباد مورد توجه قرار گرفت.مواد و روش ها: تحقیق حاضر از نظر هدف، کاربردی و از نظر روش جمع‌آوری داده‌ها، به دو صورت اسنادی و پیمایشی است. در روش اسنادی از آمار و اطلاعات بارش‌های سالانه در یک دوره 27 ساله اداره کل هواشناسی استان، و میزان افت سطح آب‌‌های زیرزمینی (43 حلقه چاه) از اطلاعات شرکت آب منطقه‌ای همدان و اطلاعات سازمان جهادکشاورزی بهره گرفته شد. در روش پیمایشی با کشاورزان بهره‌بردار از منابع آب زیرزمینی دشت چهاردولی (56 نفر) و کارشناسان شرکت آب منطقه‌ای استان (40نفر) مصاحبه شد و ابزار لازم برای بررسی افت سطح آب زیرزمینی و مدیریت عوارض ناشی از آن، طرح‌ریزی گردید. آلفای کرونباخ ابزار 86/0 بهدست آمد که نشان داد از پایایی مناسبی برخوردار می باشد.نتایج و بحث: نتایج نشان داد سطح آب زیرزمینی طی 27 سال به‌طور متوسط سالیانه 1/67 سانتی‌متر افت داشته است. در مقابل نمودار بارندگی نشان میدهد در هر سال به‌طور متوسط 3/303 میلی‌متر ریزش‌‌های جوی اتفاق افتاده است. ضمن آن‌که مقدار سنجه SPI نیز در 21 سال اولیه مطالعاتی منفی بوده است. ضریب همبستگی بین افت سطح آب با میزان بارش برابر 14/0= r و 08/0= p نیز نشان میدهد ارتباط افت سطح آب زیرزمینی با بارش معنادار نیست. در زمینه بررسی نظرهای کشاورزان و کارشناسان در مورد مشکلهای مدیریتی منابع آب، 9عامل مؤثر از دیدگاه شرکتکنندگان بررسی و اولویتبندی شد. شرکت در کلاس‌های روش‌های مدیریت آب در مزرعه از دیدگاه کارشناسان و وجود برنامههای آموزشی رادیو و تلویزیون از دیدگاه کشاورزان دو اولویت اصلی در زمینه بخش آموزش و ترویج شناخته شدند. اولویت‌ها و زمینه‌‌های فکری کشاورزان و کارشناسان در مورد عامل‌های مسئولیت‌پذیری، ریسک‌پذیری و درک شدت تخریب منابع آب به طور کامل مشابه یگدیگر است. در بخش حفاظت از منابع آب عدم تسطیح زمین های به‌عنوان اولویت اول هر دو گروه کارشناسان و کشاورزان بود. در بخش برنامه‌ریزی اولویت اول کشاورزان و کارشناسان تدوین قوانین مطلوب توزیع آب، جهت استفاده بهینه از منابع آب بود. در عامل مدیریت بهره‌وری آب، اولویت اول کارشناسان و کشاورزان، جایگزینی محصولات دیم با محصولات دارای نیاز آبی بالا بوده و مشکل های مالی آخرین عامل مورد بررسی بود. از دیدگاه کارشناسان، نبود بودجه مناسب و به‌موقع در رتبه یک در حالیکه کشاورزان کاهش قیمت محصولات تولیدی در زمان فروش را اولویت اول دانستند.نتیجه گیری: نتایج این پژوهش نشان داد مشکل های مدیریتی با افت سطح آب‌‌های زیرزمینی منطقه مرتبط است. با توجه به هم‌سو بودن نظر کارشناسان و کشاورزان در مسئولیت‌پذیری هر دو گروه از تخریب منابع آب و مؤثر دانستن برنامههای آموزشی به‌نظر می‌رسد آﮔﺎهﺳﺎزی اﻓﺮاد ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪی برنامههای آموزشی و ارتقاء آموزش و ترویج ادارات آب منطقه‌ای و جهاد کشاورزی ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﺴﺎﻋﺪﺗﺮی ﺟﻬﺖ اﻓﺰاﯾﺶ ﺗﻤﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ آبﻫﺎی زﯾﺮزﻣﯿﻨﯽ ﻓﺮاﻫﻢ آورده ﺷﻮد. بنابر نتایج افت سطح آب‌‌های زیرزمینی با میزان بارش مرتبط نیست و عامل های انسانی در این پدیده نقش مهمتری دارند. بنابراین در کاهش این مشکل هم کاربران دشت یعنی کشاورزان و هم کارشناسان و مسئولان منابع آب، جهاد کشاورزی و محیط زیست نقش دارند. بنابراین این سازمان‌ها باید در برنامههای مدون و یکپارچه برنامههای کوتاه مدت و بلندمدت جهت حفظ منابع آب زیرزمینی را در اولویت هدفهای خود داشته باشند. همچنین براساس نتایج پژوهش روند نزولی سطح آبخوان در چندسال آینده نیز ادامه خواهد داشت که بازنگری جدی قوانین برداشت آب در سطح دشت را ضروری می نماید.
