فرهاد حسینی طایفه؛ صابر قاسمی؛ منا ایزدیان؛ سید قاسم قربانزاده
چکیده
سابقه و هدف: خانواده مرغابیان (Anatidae) به دلیل رفتار مهاجرتی، پراکنش وسیع و تراکم جمعیت زیاد به عنوان شاخص زیستی تالاب‌ها به‌شمار می‌روند. تالاب‌های حوضه بختگان شامل سه تالاب بختگان، طشک و کمجان در استان فارس از زیستگاه‌های مهم گونه‌های مرغابیان در فلات مرکزی ایران است. هدف از این تحقیق ارزیابی روند نوسان‌های جمعیت زمستان‌گذران ...
بیشتر
سابقه و هدف: خانواده مرغابیان (Anatidae) به دلیل رفتار مهاجرتی، پراکنش وسیع و تراکم جمعیت زیاد به عنوان شاخص زیستی تالاب‌ها به‌شمار می‌روند. تالاب‌های حوضه بختگان شامل سه تالاب بختگان، طشک و کمجان در استان فارس از زیستگاه‌های مهم گونه‌های مرغابیان در فلات مرکزی ایران است. هدف از این تحقیق ارزیابی روند نوسان‌های جمعیت زمستان‌گذران خانواده مرغابیان در تالاب‌های حوضه بختگان در بازه بلند‌مدت ۵۲-ساله از سال 1967 تا 201۸ میلادی (۱۳۹۷-۱۳۴۶ شمسی) است.مواد و روش‌ها: جمعیت و تنوع مرغابیان از داده‌های 52-ساله سرشماری سازمان حفاظت محیط‌زیست به دست آمد. برای بررسی وضعیت کنونی زیستگاه، روایی داده‌ها و پایش جمعیت‌های مرغابیان از نتایج مطالعات میدانی در سال ۲۰۱۹ (1398-1397) استفاده شد. از 21 گونه مرغابیان در تالاب‌های بختگان، نه گونه با جمعیت بیش از 50 فرد در سال و در حداقل 20 سال مشاهده، به همراه گونه آسیب‌پذیر اردک سرحناییAythya ferina به تفضیل بررسی شدند. روند سالانه جمعیت کل مرغابیان، تعداد گونه‌ها در هر سال، سهم مرغابیان از جمعیت و تنوع پرندگان آبزی تالاب‌های بختگان و روند آماری نوسان جمعیتی گونه‌ها تجزیه و تحلیل شدند. روند نوسان‌های بلند‌مدت جمعیت گونه‌های مرغابیان با استفاده از بسته آماری RTRIM و کاربرد شاخص‌های چندگونه‌ای MSI محاسبه شد. نتایج و بحث: در مجموع 21 گونه از مرغابیان از جمله گونه در خطر انقراض (EN) اردک سرسفید Oxyura leucocephala ، گونه‌های آسیب‌پذیر (VU) اردک مرمریMarmaronetta angustirostris و اردک سرحنایی و گونه نزدیک تهدید (NT) اردک بلوطیAythya nyroca در تالاب‌های حوضه بختگان شناسایی شدند. میانگین جمعیت مرغابیان در دوره 31-ساله (۲۰۰۸-۱۹۸۸) بیش از 169000 فرد بود ولی در ده سال پایانی (۲۰۱۸-۲۰۰۹) به ۶۶۲۳ فرد کاهش یافته است. بیشترین تعداد جمعیت کل مرغابیان در سال ۱۹۹۵ با ۶۳۲۵۱۰ فرد و کمترین تعداد هم با ۱۱۳۵ فرد در سال ۲۰۱۶ بوده است. بیشترین و کمترین تعداد گونه نیز در سال‌های ۲۰۰۰ و ۲۰۱۰ به ترتیب با ۱۳ و سه گونه بود. روند آماری نوسان جمعیت نشان داد که غاز خاکستری Anser anser در بلند‌مدت دارای کاهش شدید با شیب 21- درصد، تنجه Tadorna tadorna دارای کاهش شدید (4/8- درصد)، آنقوت Tadorna ferruginea با جمعیت پایدار و شیب صفر درصد، اردک سرسبزAnas platyrhynchos و خوتکای اوراسیایی Anas crecca دارای کاهش شدید به ترتیب با شیب 1/12- درصد و 5/6- درصد بوده است. نتایج بیان‌گر سهم بالای تالاب‌های بختگان برای گونه‌های مرغابیان طی دهه‌های ۱۹۹۰ تا اوایل دهه ۲۰۰۰ در تالاب-های استان فارس بود ولی در ۱۵ سال گذشته، جایگاه خود را از دست داده است. این تالاب‌ها در گذشته زیستگاه جوجه‌آور تابستانه برای اردک مرمری بودند ولی در سال‌های اخیر، گزارشی از جوجه‌آوری آن دریافت نشده است. کاهش تراز آبی، خشک شدن پهنه‌های آبگیر و دگرگونی متغیرهای زیستگاهی از مهم‌ترین عوامل کاهش جمعیت و تنوع مرغابیان بوده است.نتیجه‌گیری: خانواده مرغابیان بیش از ۳۰ درصد تنوع گونه‌ها و بیش از ۵۳ درصد جمعیت کل پرندگان آبزی تالاب‌های بختگان را دارا هستند. در حال حاضر تنها در بخش کوچکی از تالاب طشک در محدوده چشمه گمبان امکان زمستان‌گذرانی برای مرغابیان وجود دارد. بازسازی، احیاء و حفاظت مستمر و اثربخش از زنجیره تالاب‌های حوضه بختگان مستلزم اختصاص آب مورد نیاز از منابع آبی متنوع برای پایداری زیستی آن است. در صورت افزایش سطح و عمق پهنه‌های آبی، احتمال افزایش جمعیت و تنوع مرغابیان غواص و ماهی‌خوار مورد انتظار است. به دلیل اهمیت مشارکت ذینفعان در برنامه‌های حفاظت و احیاء تالاب‌ها لازم است با توجه به شرایط اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی، نسبت به تخصیص حق‌آبه زیستی و حفاظت مشارکتی از تالاب اقدام نمود.
