ضحی جعفری؛ علیرضا ایلدرومی؛ سید محسن حسینی؛ عبدالرسول سلمان ماهینی؛ جواد رضاییان زیدی
دوره 16، شماره 2 ، تیر 1397، ، صفحه 185-202
چکیده
سابقه و هدف: در دهه‌های اخیر، استفاده از روش‌های برنامه‌ریزی ریاضی با قابلیت بهینه‌سازی فرآیندهای تصمیم در شرایط محدودیت منابع و اهداف متضاد رواج یافته‌اند. بر استفاده از این روش‌ها در تخصیص زمین به گزینه‌های کاربری در مناطق جنگلی، برنامه‌ریزی طرح‌های کشاورزی-جنگل‌داری و در ارزیابی گزینه‌های سرمایه‌گذاری گردشگری تاکید ...
بیشتر
سابقه و هدف: در دهه‌های اخیر، استفاده از روش‌های برنامه‌ریزی ریاضی با قابلیت بهینه‌سازی فرآیندهای تصمیم در شرایط محدودیت منابع و اهداف متضاد رواج یافته‌اند. بر استفاده از این روش‌ها در تخصیص زمین به گزینه‌های کاربری در مناطق جنگلی، برنامه‌ریزی طرح‌های کشاورزی-جنگل‌داری و در ارزیابی گزینه‌های سرمایه‌گذاری گردشگری تاکید شده است. این پژوهش بر آن است تا با استفاده از روش برنامه‌ریزی خطی چند‌هدفی سطح بهینه سرمایه‌گذاری و تخصیص زمین برای توسعه فعالیت‌های گردشگری در محدوده پارک جنگلی زارع به وسعت 73 هکتار در استان مازندران، طبق سه هدف افزایش سود، کاهش فرسایش و افزایش میزان اشتغال را مورد ارزیابی قرار دهد. مواد و روش‌ها: اطلاعات مورد نیاز، از نقشه‌های موجود، سازمان‌های مربوط و تکمیل پرسش‌نامه‌ها از 120 گردشگر گردآوری شد. داده‌های فرسایش بر اساس معیارهای فرسایش در روش FAO طبق نظر کارشناسان از مقیاس 1 تا 100 لحاظ شد. محدودیت‌های مرتبط با ویژگی‌های فیزیولوژیکی با ایجاد 6 حوزه همگن برای تخصیص پنج کاربری سایت ورزشی، پارک کودکان، خورگشت، جنگل‌گردی و منطقه حفاظت‌شده اعمال شد. سایر اطلاعات به‌عنوان ورودی توابع هدف و محدودیت‌ها به مدل وارد شدند. با حل مدل در نرم‌افزار Lingo 11 ماتریس بازده (pay off matrix) از بهینه‌سازی جداگانه اهداف، به‌منظور ارزیابی تضاد میان آنها تشکیل شد. سپس بر اساس روش وزنی مجموعه‌ای از جواب‌های کارا (Efficient set) به دست آمد و در نهایت با روش برنامه‌ریزی توافقی (compromise programming) بر اساس ترجیح‌های تصمیم‌گیران و تنظیم وزن اهداف بهترین جواب انتخاب شد. نتایج و بحث: بر اساس نتایج، با هدف حداکثر کردن سود، درآمد سالانه حدودا برابر 6/5 میلیارد ریال و تعداد شغل 239 نفر و فاکتور شدت فرسایش 5/28 واحد تخمین زده می‌شود. با بهینه‌سازی جداگانه هدف حداقل کردن فرسایش، مقیاس شدت فرسایش به سبب تغییر سطح و حوزه تخصیصیافته به هر کاربری به 14 کاهش یافت. در این حالت کاهشی به میزان 1/3 میلیارد ریال در سودآوری و 19 نفر در اشتغال قابل مشاهده است. هنگامی که هدف حداکثر سازی میزان اشتغال است، درآمد سالانه تا 4/3 میلیارد ریال، از میزان بهینه خود فاصله میگیرد. با بهینه‌سازی همزمان سه هدف، تبادل میان اهداف در میان مجموعه جواب‌های کارا مشاهده شد، به نوعی که تغییر در سطح بهینگی هر هدف بر میزان تحقق سایر اهداف تاثیر گذاشته است. از میان این مجموعه، الگوهای بهینه سرمایه‌گذاری با انجام روش برنامه‌ریزی توافقی با لحاظ کردن ترکیب‌های مختلف وزنی از دیدگاه سه گروه مدیران پارک، مسئولان گردشگری و متخصصان محیط‌زیست به دست آمد. بر اساس این نتایج، تغییر وزن اهداف به‌طور چشمگیری موجب تغییر در میزان مساحت و مکان تخصیص یافته به هر کاربری و سطح سودآوری شد. در حالت افزایش وزن هدف سودآوری نسبت به سایر اهداف، بر اساس ترجیح‌های فعلی مدیران پارک، میزان سود سالیانه به برآورد اقتصادی سالیانه موجود پارک که معادل 6/4 میلیارد ریال در مطالعات جامع آن پیش‌بینی شده است، منطبق می‌شود. همچنین مکان کاربری‌ها به نقاط مورد تقاضای گردشگران، که در پرسش‌نامه‌ها ارزیابی شد، تا حد زیادی مطابق است. با برقراری تعادل در اوزان اهداف، بر اساس ترجیح‌های مسئولان گردشگری، اگرچه میزان درآمد از میزان تخمینی در مطالعات جامع پارک، کمتر می‌شود، اما سایر اهداف به سطح بهینه خود نزدیکتر می‌شوند. در نهایت با اعمال ترجیح‌های متخصصان محیط زیست درصد تخصیصیافته به هر کاربری به نفع کاربری‌های موافق‌تر با طبیعت مانند جنگل‌گردی و حفاظت تغییر می‌کند. نتیجه‌گیری: به‌طور کلی از آنجاکه در مدیریت منابع طبیعی با اهداف متعدد و اغلب متضاد مواجه هستیم، روش‌های بهینه‌سازی چند‌هدفی در تلفیق با روش‌های برنامه‌ریزی توافقی با قابلیت برقراری تبادل میان ترجیح‌های مدیران و ذی‌نفعان می‌توانند، به‌عنوان ابزاری کارآمد در تسهیل فرآیند سیاست‌گذاری و تصمیم‌گیری مورد استفاده قرار گیرند.
